W dobie rozwijających się technologii również korzystanie z prawa do sądu zaczyna wykraczać poza tradycyjne formy dostępu i komunikacji z sądami. Cyfryzacja wymiaru sprawiedliwości, mająca na celu usprawnianie działalności sądów z wykorzystaniem systemów informatycznych i narzędzi technicznych, to jednak proces długofalowy i uzależniony od możliwości danego systemu. W przypadku sądów administracyjnych proces ten trwa od kilku lat. Jego ocena z punktu widzenia efektywności i sprawności wymiaru sprawiedliwości wymaga zwrócenia uwagi na kilka kwestii, z uwzględnieniem odrębności sądownictwa administracyjnego od sądownictwa powszechnego.
Po pierwsze, proces informatyzacji wymiaru sprawiedliwości rozpoczął się od utworzenia tzw. e-Sądu w Lublinie, który funkcjonuje od stycznia 2010 r. Zakres jego działalności ograniczono jednak do elektronicznego postępowania upominawczego. Natomiast informatyzacja postępowania przed sądami administracyjnymi ma charakter systemowy, co wynika z kompleksowego ujęcia w przepisach prawa rozwiązań służących temu celowi. Kierunek cyfryzacji wyznaczyła ustawa z dnia 10 stycznia 2014 r. o zmianie ustawy o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 183), która w odniesieniu do sądów administracyjnych weszła w życie 31 maja 2019 r. Dopełnieniem tej regulacji była ustawa z dnia 12 kwietnia 2019 r. o zmianie ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 934), która również z dniem 31 maja 2019 r. wprowadziła zmiany pozwalające na urzeczywistnienie cyfryzacji postępowania sądowoadministracyjnego. Stworzono podstawy prawne do prowadzenia akt sądowych w postaci elektronicznej (z możliwością elektronicznego podpisywania pism i orzeczeń), ale też umożliwiono stronom i uczestnikom postępowania komunikację elektroniczną z sądami oraz zapoznanie się z aktami postępowania w systemie teleinformatycznym sądu. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że rozwiązania te pozwoliły ułatwić dostęp do sądu administracyjnego. Trzeba też dodać, że wprowadzenie przepisów mających na celu informatyzację sądownictwa administracyjnego stało się asumptem do przyspieszenia prac nad wdrożeniem technik informatycznych w innych postępowaniach, zwłaszcza w postępowaniu cywilnym.
Po drugie, traktując o cyfryzacji sądownictwa administracyjnego, należy odróżnić dwa jej aspekty, tj. cyfryzację wewnętrzną poszczególnych sądów oraz cyfryzację zewnętrzną ukierunkowaną na świadczenie usług publicznych.
W ramach cyfryzacji wewnętrznej w sądach administracyjnych wprowadzono systemy informatyczne przeznaczone do bieżącej pracy organizacyjno-orzeczniczej. W pierwszej kolejności wdrożono System Obsługi Spraw Orzekanych (OSO), wykorzystywany do bieżącej obsługi sekretariatów orzeczniczych. Poza tym w sądach wprowadzono Elektroniczny System Zarządzania Dokumentacją (EZD), który jest narzędziem obsługującym obieg korespondencji. Z kolei portal PASSA (Portal Akt Sądowych Sądów Administracyjnych) umożliwia prowadzenie wokand elektronicznych oraz kierowanie poszczególnych akt do portalu publicznego. W bieżącej działalności sądów korzysta się z tej wewnętrznej funkcjonalności portalu PASSA.
Cyfryzacja zewnętrzna ukierunkowana jest na zapewnienie sprawnej komunikacji elektronicznej stron i uczestników postępowania z sądami. W sądach administracyjnych, jako pierwszych w kraju, zapewniono ją w pełnym zakresie. Dokumenty w postaci elektronicznej wnosi się do sądu administracyjnego przez elektroniczną skrzynkę podawczą, a sąd doręcza dokumenty stronom za pomocą środków komunikacji elektronicznej. W przypadku pism sądowych wykorzystuje się rozwiązanie polegające na ich opatrywaniu pieczęcią elektroniczną. Stronom umożliwiono również pełny dostęp do odwzorowań cyfrowych akt. Wszystko to jest możliwe przy wykorzystaniu systemu EZD oraz portalu PASSA. Na stronie internetowej Naczelnego Sądu Administracyjnego dostępne są informacje i formularze związane z możliwością wnoszenia do sądów administracyjnych pism procesowych w formie elektronicznej (skrytka NSA na ePUAP: /Nsa/SkrytkaESP), otrzymywania korespondencji sądowej w takiej formie oraz uzyskania dostępu do akt sądowych online (https://www.nsa.gov.pl/elektroniczna.php).
Poza tym, w celu zapewnienia wszystkim zainteresowanym jak najpełniejszego dostępu do treści rozstrzygnięć sądów administracyjnych z dniem 1 października 2007 r. uruchomiona została Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych. Jest ona dostępna przez Internet pod linkiem: orzeczenia.nsa.gov.pl. Baza zawiera orzeczenia (zanonimizowane) Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz wojewódzkich sądów administracyjnych wydane od stycznia 2004 r. Wyszukiwarka CBOSA zapewnia możliwość odnalezienia konkretnego rozstrzygnięcia na podstawie takich kryteriów jak: data orzeczenia, sąd, hasło tematyczne, podstawa prawna czy też wybrane słowa występujące w danym orzeczeniu.
Po trzecie, na proces cyfryzacji sądownictwa administracyjnego istotny wpływ miała pandemia COVID-19. Wymusiła ona szybkie wdrożenie dodatkowych rozwiązań teleinformatycznych, które w warunkach pandemicznych miały zapewnić dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Sądy administracyjne dostosowały swoją infrastrukturę informatyczno-techniczną dla potrzeb realizacji art. 15 zzs(4) ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. poz. 1842, ze zm.). Na jego podstawie, w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich, sądy administracyjne mogły przeprowadzać rozprawy zdalne (tzw. rozprawy odmiejscowione). Z tą szczególną i epizodyczną regulacją korespondowała zmiana art. 94 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, dokonana ustawą z dnia 18 listopada 2020 r. o doręczeniach elektronicznych (Dz.U. poz. 2320). Nowy art. 94 § 2 ustawy procesowej stał się podstawą prawną do zarządzania posiedzenia jawnego przy użyciu urządzeń technicznych pozwalających na jego przeprowadzenie na odległość, ale pod warunkiem, że strony postępowania przebywają w budynku innego sądu. Jego stosowanie wiąże się jednak z dodatkowymi obciążeniami dla sądów, które są obowiązane do przygotowania pomieszczeń i infrastruktury dla stron uczestniczących w rozprawie zdalnej. W praktyce korzystano głównie z rozpraw zdalnych, dopuszczalna była transmisja on-line posiedzenia w niektórych rodzajach spraw, a także odbywanie posiedzeń niejawnych w trybie zdalnym. Być może dobrym rozwiązaniem na przyszłość byłoby wprowadzenie tzw. rozpraw hybrydowych i umożliwienie w tej samej sprawie jednej ze stron udziału na rozprawie w budynku sądu administracyjnego, a drugiej na odległość przy użyciu urządzeń technicznych.
Podsumowując, proces cyfryzacji polskich sądów administracyjnych można ocenić pozytywnie. Wprowadzone i stosowane rozwiązania w dużym stopniu ułatwiają obywatelom dostęp do sądu i mogą przekładać się na skrócenie czasu trwania poszczególnych postępowań. Można więc uznać, że cyfryzacja sądownictwa nabiera znaczenia w gwarancyjnym aspekcie prawa do sądu. Nie oznacza to, że nie należy oczekiwać dalszych usprawnień w dostępie do sądu czy nawet wprowadzenia na stałe rozpraw zdalnych. Być może wymuszą to dalsze etapy informatyzacji administracji publicznej służącej urzeczywistnieniu zasady good governance. Trzeba jednak pamiętać, że pozostawione sądom wdrażanie nowych rozwiązań techniczno-informatycznych wymaga wiedzy i specjalizacji w kwestiach niezwiązanych bezpośrednio z prowadzoną działalnością orzeczniczą, a ponadto dużego nakładu pracy i środków (także finansowych). Poza tym, z każdym nowym rozwiązaniem w tym zakresie wiąże się konieczność zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa przetwarzanych danych.
Dr Anna Chmielarz-Grochal – adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, asystent specjalista ds. prawa europejskiego w Naczelnym Sądzie Administracyjnym; autorka publikacji z zakresu prawa publicznego, dotyczących źródeł prawa, władzy sądowniczej, sądowej kontroli administracji oraz praw człowieka, w szczególności prawa do sądu.